بر اساس پژوهشی در ژورنال BMC Psychology (2025)
آیا شیوه‌ای که آینده‌مان را می‌بینیم می‌تواند بر باور ما به توانایی‌هایمان تأثیر بگذارد؟ پژوهش تازه‌ای در ژورنال BMC Psychology پاسخی دقیق به این پرسش داده و نشان داده است که نگاه آینده‌نگر، تنها یک ویژگی شخصیتی خوش بینانه نیست، بلکه می‌تواند مسیر رشد فردی، درگیری در یادگیری و در نهایت خودکارآمدی تحصیلی را تعیین کند.
این پژوهش با عنوان «رابطه بین دورنمای آینده و خودکارآمدی تحصیلی: نقش واسطه‌ای اراده رشد شخصی و درگیری در یادگیری» بر روی دانشجویان انجام شده و از مدل‌های آماری پیشرفته برای بررسی مسیرهای اثرگذاری استفاده کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که آینده‌نگری مثبت، به طور غیرمستقیم و از طریق تقویت میل به رشد و مشارکت در فرآیند یادگیری، به افزایش اعتماد به نفس تحصیلی منجر می‌شود.
دورنمای آینده؛ فراتر از خوش‌بینی
در روانشناسی، «دورنمای آینده» به معنای شیوه‌ای است که فرد آینده خود را تصور می‌کند، برایش هدف می‌گذارد و احساس می‌کند می‌تواند بر آن تأثیر بگذارد. فردی که دید روشنی از آینده دارد، رفتار امروز خود را در چارچوب هدف‌های بلندمدت تنظیم می‌کند. این مفهوم فراتر از صرفاً «امید داشتن» است؛ بلکه شامل ساخت ذهنی فعالی از آینده است که تصمیم‌گیری‌های امروز را هدایت می‌کند.
پژوهش‌های پیشین هم نشان داده‌اند که افرادی با دورنمای مثبت، معمولاً نظم شخصی بیشتری دارند، بهتر برنامه‌ریزی می‌کنند و در مواجهه با شکست، انعطاف‌پذیرترند. اما مطالعه جدید نشان می‌دهد این دید مثبت زمانی به نتیجه واقعی می‌رسد که درونی شود و به انگیزه رشد شخصی و درگیری واقعی در یادگیری تبدیل گردد.
از آینده‌نگری تا رشد شخصی
یکی از یافته‌های کلیدی این پژوهش، نقش «اراده رشد شخصی» است. این مفهوم به گرایش درونی فرد برای یادگیری، تغییر و پیشرفت اشاره دارد. کسی که آینده‌اش را روشن می‌بیند، انگیزه‌ای درونی برای رشد پیدا می‌کند؛ میل دارد خودِ بهترِ فردا را بسازد. این میل همان چیزی است که روان‌شناسان آن را «Personal Growth Initiative» می‌نامند.
وقتی اراده رشد فعال شود، فرد دیگر یادگیری را وظیفه نمی‌بیند بلکه فرصتی می‌داند برای نزدیک‌تر شدن به آینده‌ای که تصورش می‌کند. در اینجا، یادگیری از حالت انفعال خارج می‌شود و به فرآیندی پویا و لذت‌بخش بدل می‌گردد.
درگیری در یادگیری؛ نقطه اتصال ذهن و عمل
دومین متغیر واسطه‌ای در این پژوهش «درگیری در یادگیری» است. منظور از درگیری، صرفاً مطالعه یا حضور در کلاس نیست؛ بلکه درگیر شدن ذهنی و عاطفی با فرآیند یادگیری است. وقتی فرد هدفی روشن دارد و به رشد خود ایمان پیدا کرده، در فعالیت‌های آموزشی مشارکت بیشتری می‌کند، تمرکز بالاتری دارد و انگیزه‌اش پایدارتر می‌شود.
این درگیری فعال به تدریج منجر به تجربه‌های موفق کوچک می‌شود و همین تجربه‌ها باور فرد به توانایی‌های خودش را تقویت می‌کند. به بیان دیگر، خودباوری نتیجه چرخه‌ای از آینده‌نگری، انگیزه رشد و مشارکت است.
خودکارآمدی تحصیلی؛ باور به توانایی یادگیری
خودکارآمدی تحصیلی یعنی باور فرد به اینکه می‌تواند در زمینه تحصیل به اهدافش برسد. این باور درونی یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های اصلی موفقیت است؛ زیرا افراد با خودباوری بالا در مواجهه با دشواری‌ها مقاوم‌ترند و شکست را بخشی از مسیر یادگیری می‌بینند.
مطالعه جدید نشان داد که هرچند دورنمای آینده به تنهایی بر خودکارآمدی تأثیر دارد، اما اثر واقعی زمانی تقویت می‌شود که انگیزه رشد و درگیری یادگیری هم وارد ماجرا شوند. این یعنی باور به آینده‌ای روشن تنها در ذهن شکل نمی‌گیرد، بلکه در تعامل با رفتار و تجربه ساخته می‌شود.
پیامدهای عملی برای آموزش و روانشناسی رشد
نتایج این پژوهش برای معلمان، مشاوران تحصیلی و حتی والدین معناهای عملی مهمی دارد. برای تقویت خودباوری در دانش‌آموزان، کافی نیست صرفاً به آن‌ها انگیزه بیرونی داد یا اهداف کوتاه‌مدت تعیین کرد. باید به آن‌ها کمک کرد تا آینده‌ای قابل لمس و مطلوب برای خود بسازند.
تمرین‌هایی مثل نوشتن نامه به «خود آینده»، تصور مسیر رسیدن به اهداف، یا گفت‌وگو درباره رؤیاها و موانع می‌تواند دید آینده‌نگر را فعال کند. از طرف دیگر، تشویق به رشد شخصی ـ مثلاً با پروژه‌های خلاقانه یا یادگیری مهارت‌های جدید ـ باعث می‌شود دانش‌آموزان درگیرتر و با انگیزه‌تر شوند.
در فضای دانشگاهی هم این یافته‌ها می‌توانند به طراحی برنامه‌هایی کمک کنند که تمرکز را از نمره به رشد فردی منتقل کنند؛ برنامه‌هایی که در آن شکست بخشی از فرآیند رشد محسوب شود، نه نشانه ضعف.
از زاویه جامعه‌شناختی
از دید جامعه‌شناسی، دورنمای آینده به شدت از بافت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تأثیر می‌گیرد. در جوامعی که فرصت رشد محدود و ناامنی اقتصادی گسترده است، تصور آینده مثبت دشوارتر می‌شود. در چنین شرایطی، آموزش می‌تواند نقشی جبرانی داشته باشد: کمک کند افراد حتی در محدودیت‌ها، توانایی تأثیر بر آینده خود را بازشناسند.
در مقابل، در جوامعی که امکان پیشرفت بیشتر است، دورنمای آینده اغلب روشن‌تر می‌شود و همین می‌تواند چرخه‌ای از رشد، مشارکت و اعتماد به نفس ایجاد کند. به این ترتیب، «خودباوری تحصیلی» فقط یک پدیده روانی نیست، بلکه ریشه‌هایی عمیق در ساختار اجتماعی دارد.
محدودیت‌ها و مسیرهای آینده
هرچند یافته‌ها قوی‌اند، اما باید با احتیاط تفسیر شوند. داده‌ها مقطعی بوده‌اند، یعنی همه در یک زمان جمع‌آوری شده‌اند؛ بنابراین نمی‌توان گفت که جهت رابطه‌ها دقیقاً چگونه است. همچنین نمونه محدود به یک گروه خاص از دانشجویان بوده و ممکن است در سایر فرهنگ‌ها متفاوت باشد.
پژوهش‌های آینده می‌توانند از روش‌های طولی یا حتی مداخله‌ای استفاده کنند تا نشان دهند آیا می‌توان با برنامه‌های آموزشی مبتنی بر آینده‌نگری، خودکارآمدی را عملاً افزایش داد یا نه.
جمع‌بندی
این مقاله یک پیام ساده اما عمیق دارد:
آینده‌نگری مثبت فقط به معنای داشتن امید نیست؛ نوعی مهارت ذهنی است که می‌تواند زنجیره‌ای از انگیزه، تلاش و اعتماد به نفس را فعال کند. هرکس آینده‌اش را شفاف‌تر ببیند، امروز را هدفمندتر زندگی می‌کند.
برای معلمان و روان‌شناسان، پرورش این مهارت شاید یکی از مهم‌ترین ابزارهای رشد باشد؛ برای دانشجویان، پلی است میان خیال و واقعیت؛ و برای جامعه، راهی برای احیای ایمان به پیشرفت انسانی در زمانه‌ای که امید گاهی کمیاب به نظر می‌رسد.
BMC Psychology
